Amerika, Amerika Birleik
Devletleri (ksaca ABD) (ngilizce: United States of America (USA), ayrca
Birleik Devletler olarak da bilinir), elli tane eyalet ve bir tane federal
blgeden oluan bir federal anayasal cumhuriyettir. lkenin ou (48 tane
eyaleti olan Kta ABD’si ve lkenin federal blgesi olan Washington, DC), Kuzey
Amerika’nn ortasnda, Byk Okyanus ve Atlas Okyanusu’nun arasnda
bulunmaktadr. Bu lkenin vatandalarna Amerikal veya Amerikan denir.
Kuzeyinde Kanada, gneyinde ise Meksika ile snr bulunur. Alaska eyaleti,
ktann kuzeybatsnda bulunarak dousunda Kanada ve batsnda Bering Boaz’nn
br tarafnda bulunan Rusya’nn arasnda bulunmaktadr. Hawaii eyaleti, Byk
Okyanus’un ortasnda bulunan bir takmadadr. Ayrca Karayipler ve Byk
Okyanus’ta bulunan birok denizar topra vardr. Resm kurulu tarihi 4
Temmuz 1776’dr.
Douda Atlas Okyanusu’ndan, batda Byk Okyanus’a kadar 4.500 km
geniliindedir. Alaska ve Hawaii’yi de iine alan Amerika Birleik
Devletleri’nin 9 milyon kilometrekareden fazla yzlm vardr. Hawaii ise,
Byk Okyanus’ta olup, kta zerindeki Amerika Birleik Devletleri’nden 3.200
kilometre uzaklktadr. Alaska 50 eyaletin iinde yzlm en byk olandr.
lkenin gney tarafnda bulunan Teksas bu bakmdan ikinci srada gelmektedir
Tarihi
Amerika Ktas’nn 1492’de Avrupallar tarafndan kefinden sonra spanyollar,
Portekizliler, Franszlar ve ngilizler, buradaki yerli halklarn aleyhine
toprak sahibi oldular. Avrupallar, Amerika’daki topraklarn genilettikten
sonra, ngiltere bata olmak zere eitli lkelerden gmenler alp buralara
yerletirerek koloniler kurdular.
18. yzyl ortalarnda, bu kolonilerin says 13’e ykseldi ve bu On Koloni,
Amerika Birleik Devletleri’nin temelini oluturdu.
Amerika Ktas, insanlar iin yeni olanaklar ve yeni bir hayat salad. Daha
sonra, bu koloni sistemi smrgecilik politikasna dnt. ngiliz kolonileri,
Birleik Krallk’a endstri konusunda hizmet ediyordu. ngilizler kolonilerden
vergi alyordu.[6] Koloniler zaman iinde ngiliz devletinden farkl bir kimlik
gelitirmeye balad. Nfus hzla byyor, tarma dayal ekonomi geliiyor, i
adamlar ticari ataklarda bulunuyordu. Dinsel yapda da farkllk vard.
Avrupa’dan gelenler tutucu bir protestanlk gelitirmiti.
Ynetimleri de ngilizlerden farklyd. Kolonilerin her birinde (Pensilvanya
dnda),iki yasama meclisi bulunuyordu. Kolonileri temsil eden alt meclisin
yeleri mal sahipleri tarafndan seiliyor, Krall temsil eden st meclis
yeleri ise ngiliz Kral tarafndan tayin ediliyordu. Kolonilerde yaayanlar
ayn zamanda mahkemeler kurmutu ve ngiliz hukuk sistemini uyguluyordu.
1756-1763 yllar arasnda ngiltere’nin Avusturya, Fransa ve Rusya ittifakyla
yapt savalar (Yedi Yl Savalar), ngiliz maliyesi zerinde ciddi bir yk
oluturmutu. ngiltere mal ykn gidermek amacyla yeni vergiler koymas,
Amerika’daki kolonilerin tepkisiyle karlat. Koloniler yksek vergiler
deyip, karlnda hi bir ey alamamaktan rahatszlard. ay ihracatna gelen
yksek ek vergiyle koloniler, 18. yzyl ortalarndan beri hazr olduklar
bamszlk mcadelesini hayata geirdiler. Savan balarnda George
Washington, Thomas Jefferson tarafndan kaleme alnan ve zgrlk isteklerini
dile getiren Amerikan Bamszlk Bildirgesi’ni yaynlad (4 Temmuz 1776).
Sonradan 4 Temmuz gn ABD bamszlk gn olarak kabul edilmitir.
Alt yl sren sava sonunda, George Washington komutasndaki koloni gleri
tarafndan yenilgiye uratlan ngiltere geri ekilmi ve 1783 ylnda Paris
antlamasyla 13 koloninin bamszln kabul etmitir. [kaynak
belirtilmeli]Bamszlklarn ilan eden koloniler, iilerinde serbest
eyaletlerden oluan Amerika Birleik Devletleri’ni kurdular (1787). 1789’da
Anayasann tamamlanp onaylanmasyla yeni bir ulus ve Amerikan st kimlii
dodu.
Amerika Birleik Devletleri, lkeyi anayasayla yneten bir Bakann seimle i
bana geldii ilk modern demokratik cumhuriyettir. Bu manada Fransz
Devrimi’nin de ncs olmutur.Bu sistem 18. yzyl dnyasnda eitlik, insan
halklar, adil yarglama ve kuvvetler ayrl gibi kavramlarn gndeme
gelmesini salamtr.
ABD doal kaynaklarnn zenginlii, gen ve dinamik bir insan gcne sahip
olmas nedeniyle 19. yzyl boyunca hzla sanayileti. Ancak 1861-1865 yllar
arasnda kan Amerikan Sava lkeyi paralanma tehditi altna soktu. Sava
kuzeydeki eyaletlerin baarsyla sonuland ve ABD tekrar hzl bir gelime
dnemine girdi. 20. yzyl balarnda kan I. Dnya Sava’nn tilaf
Devletleri tarafndan kazanlmasnda nemli bir rol oynad. II. Dnya Sava’nda
da Almanya, talya ve Japonya’ya kar byk bir baar kazanan ABD artk bir
sperg haline gelmiti.
Bu iki dnya savandan sonra dnya lkeleri iki kutuba ayrldlar. Souk Sava
adyla anlan bu dnemde ABD NATO rgt ats altnda Bat Blounun
liderliini stlenirken, Sovyetler Birlii Dou Blou’nun (Varova Pakt) lideri
durumundayd. Souk Sava yllar boyunca ABD bata Kore Sava ve Vietnam
Sava olmak zere birok savalara katld. 1989 ylnda Berlin Duvar’nn
ykl ardnda Souk Sava sona erdi. 1990 ylnda Irak’n Kuveyt’i igal
etmesi zerine kan I. Krfez Sava’nda ABD Irak ordusunu yendi. ABD 1995 ve
1999 yllarnda NATO lkelerinin yardmyla Bosna Sava’na ve Kosova Sava’na
mdahele etti. 2001 ylnda New York ve Washington, DC gibi byk ABD kentleri
terr rgt El Kaide tarafndan 11 Eyll 2001 Saldrlar’na sahne oldu. Bu
saldrlara yant olarak ABD 2001 ylnda Afganistan Sava ve 2003 ylnda da
Irak Sava’n balatt. Bu savalarn amac El Kaide’nin lideri Usame Bin
Ladin’in ldrlmesiydi.Savalar karln verdi ve 2 Mays 2011’de kendi
evinde yakalanarak ldrld.
iklimi
Amerika Birleik Devletleri’nin iklimi srekli deikenlik gsterir. Dou ve
bat kylarndaki sradalar, okyanuslarn i ksmlarn iklimine tesir
etmesini nlediklerinden, bu ky eritleri hari btn lkede karasal iklim
hakimdir. lkenin kuzeyinde ise Kanada’dakine benzer am ormanlar grlebilir.
Orta ksmlar ok yksek olduundan, mevsimler arasnda pek fazla scaklk fark
yoktur. Yaz mevsiminde orta blgelere alak basn hakim olmasna ramen,
okyanustan gelen nemli hava Appalachianlar tarafndan engellenmedii iin orta
blgeler yaz mevsiminde bol bol ya alrlar. Bat taraflarnda ise ya daha
azdr.
Atlas Okyanusu’na ky olan eridin gney ksm nispeten yal ve lman
olmasna ramen, kuzeyi daha serin olup klar pek iddetli geer.
Meksika Krfezi’ne bakan gney ksm ak ve dz olduundan bu ksmlarda
tropikal iklim hakimdir. Burada yazlar scak, klar ise lmandr. Her mevsimde
bol ya grlr. Alaska ky eridi, denizden etkilenen bir iklime sahip
olmasna ramen, i ksmlarnda ok iddetli souklar grlr.
ABD’nin en st dzey idari birimleri
Eyaletler Alabama Alaska Arizona Arkansas Connecticut Gney Dakota
Kuzey Dakota Delaware Florida Georgia Hawaii Idaho Illinois
Indiana Iowa Kaliforniya Kansas Gney Karolina Kuzey Karolina
Kentucky Kolorado Louisiana Maine Maryland Massachusetts Michigan
Minnesota Mississippi Missouri Montana Nebraska Nevada New Hampshire
New Jersey New Mexico New York Ohio Oklahoma Oregon Pensilvanya
Rhode Island Teksas Tennessee Utah Vermont Virjinya Bat Virjinya
Washington Wisconsin Wyoming
Federal blge Washington, D.C.
Federal Topraklar Amerikan Samoas Guam Kuzey Mariana Adalar Porto
Riko ABD Virjin Adalar
Kk adalar Baker adas Howland adas Jarvis adas Johnston Atol
Kingman Resifi Midway Atol Navassa adas Palmyra Atol Wake Adas
Amerika’da bulunan lkeler ve baml topraklar
Kuzey Amerika Amerika Birleik Devletleri Bermuda (Birleik Krallk)
Grnland (Danimarka) Kanada Meksika Saint Pierre ve Miquelon (Fransa)
Orta Amerika Belize Clipperton Adas (Fransa) El Salvador Guatemala
Honduras Kosta Rika Nikaragua Panama
Karayipler ABD Virjin Adalar (ABD) Anguilla (Birleik Krallk)
Antigua ve Barbuda Aruba (Hollanda) Bahamalar Barbados BES Adalar
(Hollanda) Britanya Virjin Adalar (Birleik Krallk) Cayman Adalar
(Birleik Krallk) Curaao (Hollanda) Dominik Cumhuriyeti Dominika
Grenada Guadeloupe (Fransa) Haiti Jamaika Kba Martinique (Fransa)
Montserrat (Birleik Krallk) Navassa Adas (ABD) Porto Riko (ABD) Saint
Barthlemy (Fransa) Saint Kitts ve Nevis Saint Lucia Saint Martin (Fransa)
Saint Vincent ve Grenadinler Sint Maarten (Hollanda) Trinidad ve Tobago
Turks ve Caicos Adalar (Birleik Krallk)
Gney Amerika Arjantin Bolivya Brezilya Ekvador Falkland Adalar
(Birleik Krallk) Fransz Guyanas (Fransa) Guyana Gney Georgia ve Gney
Sandwich Adalar (Birleik Krallk) Kolombiya Paraguay Peru Surinam ili
Uruguay Venezuela.
|