svire, resm adyla
svire Konfederasyonu, Orta Avrupa’da Alp Dalarnda yer alan ve denize kys
bulunmayan bir lke. Kuzeyinde Almanya, batsnda Fransa, gneyinde talya ve
dousunda Avusturya ile Lihtentayn’a komu olan ve tarihsel olarak bir
konfederasyon olan lke 1848 ylndan beri bir federasyondur. Bankaclk ve
finans sektrlerinde ok gl bir ekonomiye sahip olan svire uzun sredir
siyasi ve asker tarafszlk geleneine sahiptir. Bu nedenlerden tr birok
uluslararas rgte evsahiplii yapmaktadr.
lkenin resm Latince ad olan Confoederatio Helvetica, Helvetler Konfederasyonu
anlamna gelmektedir. Drt resm dilden herhangi birine ncelik vermemek
amacyla Latince kullanlmaktadr. lke ksaltmas olarak (CH) kullanlmasnn
nedeni de budur. Franszca (Confdration suisse), talyanca (Confederazione
Svizzera) ve Roman (Confederaziun svizra) resm adlar “svire Konfederasyonu”
olarak evrilirken Almanca resm ad olan Schweizerische Eidgenossenschaft
“svire Ant Kardelii” ya da “svire Szleme lkesi” anlamna gelir.
Tarihi
Bugn svire denilen Helvetiada yaayan Kelt kabilelerin M.. 58 ylnda Roma
mparatoru Julius Caesara yenilmeleriyle lke be asr boyunca Roma
mparatorluunun bir blm saylmtr. M.S. 5. yzylda Hristiyanl kabul
etmi olan Burgondlar, Jurann Cenevre Glnn iki yanna yerletiler. Almanlar
ise Ren ile Aa Aar havzasna yerleerek blgeyi Germenletirdiler. Blge
sonra Roma Germen mparatorluuna katld. On birinci yzyldan itibaren feodal
devletler kurulmaya baland. On nc yzylda da Habsburglar Slalesi orta ve
bat svireye hakim oldu. 1291de kanton Schwyzuri Nidwalden birleerek
Habsburglara kar bir savunma ittifak kurdular. Bylece svire Konfederasyonu
(adn birleen kantonlarn en by olan Schwzyden ald) dodu. Daha sonraki
yzyllarda svireliler Habsburglara kar bamszl savunmak iin birok
kere silahla saldrdlar. On drdnc yzylda Luzirn, Zrich, Glaruszug ve Bern
ilk kurulan kantonla birletiler. 1481de birlie Fribourg, Solothurn,
1501de Basel, 1513de Appenzell katld. Askeri gcn gelitiren svire
tarafszlk politikasn benimsedi. Reform srasnda kantonlar aras atmada
Protestanlar yenildi. 1648de Vestfalya Antlamasyla svirenin bamszl
resmen kabul edildi. Napolyon savalar srasnda Franszlar lkeyi igal etti
(1798). Napolyon kantonlar birletirerek bir federasyon haline getirip Helvet
Cumhuriyetini kurdu. Napolyonun yenilmesinden sonra kantonlar birlii
bozulmad. 1815 Viyana Kongresinde svirenin tarafszl kabul edildi.
1847de lkede bir i sava patlak verdi. Baz kantonlar bir konfederasyon
kurulmasn istiyordu, bazlar ise deiiklie gerek grmyordu. Yaplan
savalarda konfederasyondan yana olanlar kazannca, 1848de svire
Konfederasyonu kuruldu. svire, Birinci ve kinci Dnya Savalarnda da
tarafszln korudu. Herhangi bir bloka balanmamtr. Buna da sebep dnyann
btn devletlerinin, devlet adamlarnn svire bankalarnda am olduu srda
hesaplar olmutur. 1978 ylnda yaplan bir referandumla yeni bir kanton
kurulmas iin karar alnd ve 1 Ocak 1979da Jura Kantonu kuruldu.
Corafyas
41.285 kilometrekarelik yzlmyle svire grece kk bir lkedir. 7,4
milyonluk nfusa sahip olan lkede nfus younluu kilometrekareye 182 kiidir.
svirede ana topografik alan bulunur: svire Alpleri, svire platosu, ve
Jura Dalar. Alpler, lkeyi orta ve gneyinden kateden yksek sradalardr.
svire Alplerinin yksek doruklar arasnda (en yksek zirvesi 4.634 metrelik
Dufour Zirvesidir) bazlarnda buzul bulunan saysz vadi yeralr. Buralarda
doan Ren, Rhne, Inn, Aare ve Ticino gibi Avrupann balca nehirleri Cenevre
Gl, Zrih Gl, Neuchtel Gl ve Konstanz Gl gibi gllere dklr.
lkenin daha youn nfusa sahip olan kuzey ksm daha dzlk de olsa kuzeybatda
bulunan daha kk Jura Dalar gibi dalk da olabilir. svirenin iklimi
genel olarak lman olsa da yksek dalardaki zorlu artlardan svirenin gney
ucundaki scak Akdeniz iklimine kadar blgeden blgeye deiiklik gsterir.
Yksek dalarla ayrlan birok vadinin varl nedeniyle svirenin
ekosistemleri ok hassastr ve hemen hemen her vadide kendine zg ekolojiler
olumutur. Dalk blgelerde de dier ykseltilerde bulunmayan zengin bir bitki
rts bulunur.
Ekonomisi
Zengin ve kararl bir pazar ekonomisine sahip olan svire, kiiba Gayri Safi
Yurtii Haslada Amerika Birleik Devletleri, Japonya ve byk Avrupa
ekonomilerinin nnde yer alrken alm gc paritesinde onuncu srada gelir. 20.
yzyln ok nemli bir dneminde ak ara ile Avrupann en refah lkesi olan
svire 1990lardan beri ar bir byme dnemine girmi ve 2005e gelindiinde
kii bana GSYHda nfusu bir milyondan byk Avrupa lkeleri arasnda
rlanda, Danimarka ve Norvein ardndan drdncle dm ve satnalma
paritesine gre de onunculua gerilemitir. svire Avrupa Serbest Ticaret Alan
yesidir.
Son yllarda svireliler uluslararas rekabet glerini arttrmak iin ekonomik
uygulamalarn byk bir oranda Avrupa Birlii ile uyumlu hle getirmi olsalar
da gl bir byme oranna ulaamadlar. Avrupa Birliine tam yelik svire
hkmetinin uzun dnem hedefleri arasnda yer alsa da svire halk nemli
lde buna kar kmaktadr. svirenin Avrupann geri kalanndan izole
olmasnn olumsuz etkilerini azaltmak iin Bern ve Brksel arasnda ticaret
balarn daha da liberalletirmek iin karlkl yedi sektrel anlama
imzalanmtr. 1999 ylnda imzalanan ve 2001 ylnda yrrle giren bu
anlamalarn arasnda serbest dolam hakk da bulunmaktadr. Dokuz farkl alan
kapsayan ikinci bir dizi sektrel anlama 2004 ylnda imzalanmtr ve
hkmetler tarafndan bu anlamalarn kabul beklenmektedir. Bu ikinci dizi
anlama arasnda engen antlamas ve Dublin anlamas bulunmaktadr. ki taraf
arasnda dier alanlarda karlkl ibirlii konular grlmektedir. Drt
yeni alanda hazrlk grmelerine balanmtr: elektrik enerjisi pazarnn
almas, Avrupa Galileo GPS sistemine dahil olma, Avrupa hastalk nleme
merkezi ile ibirlii ve yiyecek rnlerinin kaynak sertifikalarnn tannmas.
svire Aralk 1992de Avrupa Ekonomik Alanna ye olmama ynnde oy kulland
iin hem Avrupa Birlii ile hem de Avrupa lkeleriyle ilikilerini ikili
sektrel anlamalarla srdrmektedir. Mart 2001de yaplan referandumla svire
halk lkenin ABne tam ye olmasna kar ynde oy kullanmtr.
Nfus Yaps
svire, Avrupann baz nemli kltrlerinin kavak yerinde yer alr. Bu
kltrler lkenin dillerini ve kltr nemli lde etkilemitir. svirenin
drt resm dili vardr: Kuzey ve Orta svirede Almanca(64%); batda Franszca
(20.4%); gneyde talyanca (6.5%); ve gneydouda Graubnden kantonunda kk
bir aznlk tarafndan konuulan Roman (< 1%). Federal hkmet drt resm dili
de kullanmak zorundadr. Federal Mecliste bu drt dilde simltane tercme
yaplmaktadr.
svirede konuulan Almanca diyalekt grubuna genel olarak svire Almancas
denir. Ancak yazl iletiimde ve radyo-televizyon yaymclnda standart
Yksek Almanca kullanlr. Benzer ekilde svirenin dier blgelerinde de
svire Franszcas ve Ticino diyalekti kullanlr. Ayrca resm diller
(Almanca, Franszca ve talyanca) dier dillerden svire dnda anlalmayan
baz terimleri (Franszcadan geen Almanca Billette [9]) ve dier dillerdekine
benzer kelime kullanmlarn (talyanca azione, eylem anlamnda deil Almanca
Aktion gibi indirim anlamnda kullanlr) dn almtr. Her svirelinin
okulda kendi anadilinden baka svirenin resm dillerinden birini renmesi
zorunludur. Bu nedenle svirelilerin ou en azndan iki dil bilmektedir.
lkede ikamet eden yabanclar ve geici yabanc iiler nfusun %21ini
oluturmaktadr. Yaklak 100.000 civarnda Trk vatandann svire’de
yaad bilinmektedir.
iklimi
svirenin iklimi ok deiiktir. Rhetia Alplerinde hava kuru ve ak olmasna
ramen, Ticino Kantonunda nemli bir scaklk, Magiore ve Lugarna Gllerinde ise
Akdeniz iklimi hkm srer. Dalarn yksek tepeleri yl boyunca karla rtl
kalr. klim genellikle mutedildir. Ticinoso kantonu dnda btn kantonlarda
k scaklk ortalamas 0Cnin altndadr. Yaz aylarnda ise s ortalamas 27Cye
kadar kmaktadr…
|